Żołnierze ci to byli członkowie organizacji konspiracyjnych a głównie Armii Krajowej. Nie pogodzili się oni z nową sytuacją polityczna w Polsce po wyzwoleniu przez Armię Czerwoną w 1945 r. Nie pogodzili się z narzuconym siłą Polsce systemem komunistycznym. Walczyli przedtem z okupantem niemieckim teraz postanowili walczyć z okupantem radzieckim i z polskimi komunistami.
Wiele poakowskich oddziałów konspiracyjnych działało w okolicach Sompolna w latach 1945-47. Najbardziej znanymi żołnierzami, byli mieszkańcy miasta Gabriel Fejcho i Antoni Fryszkowski.
Poniżej przedstawiam biografie tych żołnierzy, opracowane na podstawie publikacji IPN, Internetu i innych materiałów.
Gabriel Fejcho, syn Kazimierza i Józefy, urodził się 24.11.1927 r. w Sompolnie. Do 1939 roku ukończył pięć klas szkoły podstawowej. Jego ojciec, aktywny działacz Narodowej Organizacji Wojskowej o Narodowych Sił Zbrojnych w Sompolnie, został aresztowany przez gestapo w 1943 i osadzony w więzieniu w Zwickau. Otrzymał wyrok śmierci, wykonany w 1944r. w tym czasie Gabriel był wywieziony na przymusowe roboty do Rzeszy, skąd powrócił w 1945r. W tym też roku działał pod pseudonimem „Harcerz”w poakowskim oddziale Jerzego Gajdzińskiego, pseudonim „Szary”. Po rozbiciu oddziału przez oddziały UBP i MO ukrywał się u swego wuja Henryka Wysockiego. W listopadzie 1945 roku Fejcho utworzył oddział partyzancki liczący sześć osób i przybrał pseudonim „Bury”. W tym czasie nawiązał kontakty z Antonim Fryszkowskim „Rysiem”, który pełnił funkcję łącznika KWP pomiędzy komendantem powiatowym KWP Gruberskim „Arturem” a komendantem placówki KWP Sompolno Kazimierzem Jabłońskim „Białym”. Dzięki pośrednictwu „Rysia” oddział „Burego” włączono w styczniu w struktury KWP. Fejcho został zaprzysiężony przez Gruberskiego i przyjął pseudonim „Ogień”. Jednostka „Ognia” w ramach KWP stała się oddziałem Służby Ochrony Społeczeństwa(SOS) – jednostką wykonującą m.in. wyroki konspiracyjnych sądów specjalnych działających w ramach jednego z pionów operacyjnych KWP pn. Kierownictwo Walki z Bezprawiem. „Artur” podczas spotkań przekazał Gabrielowi Fejcho spis aktywnych pracowników PUBP z Konina, informatorów UBP w Koninie i działaczy komunistycznych z określeniem kar, jakie oddział miał wymierzyć – likwidację, kontrybucje lub chłostę. Dowódca otrzymał również od komendanta materiały propagandowe i instrukcje organizacyjne.
Oddział w trakcie swojej działalności liczył średnio 20–25 żołnierzy, którzy w większości byli mieszkańcami Sompolna. Dowódcą był Fejcho, jego zastępcą Antoni Fryszkowski „Ryś”. Jednostka dzieliła się na plutony. Dowódcami plutonów byli Zbigniew Tomczak „Orzeł” – „Żbik” i Tadeusz Tyblewski „Kanar”, „Muzy”. Łącznikami pomiędzy komendantem powiatu a oddziałem byli Stanisław Szewczykowski i Kazimierz Jabłoński „Biały”. Odpowiedzialnym za wywiad był Władysław Lewandowski „Szpak”, któremu informacje dostarczali Henryk Wysocki, Irena Lipińska i Józef Wiśniewski. Oddział operował na terenie czterech powiatów: Koło, Konin, Włocławek i Radziejów (województwo poznańskie i bydgoskie). W swojej działalności oddział SOS koncentrował się na akcjach przeciwko placówkom administracji publicznej (urzędom gmin), placówkom MO oraz na akcjach ekspropriacyjnych. Oddział zajął m.in. Urząd Gminy w Boguszycach, powiat Koło, gdzie spalił akta kontyngentowe. Podobne akcje przeprowadzono również w Wierzbniku, pow. Koło, i Izbicy Kujawskiej. Rozbił posterunek MO w Lubrańcu, pow. Włocławek, Ślesinie, pow. Konin, Kazimierzu Biskupim, pow. Konin, Piotrkowie Kujawskim, pow. Radziejów, i Izbicy Kujawskiej, pow. Koło. W celu pozyskania funduszy dla organizacji oddział zdobył m.in. 7 tysięcy złotych w akcji na wagon pocztowy 7 stycznia 1946 r. na trasie Nieszawa–Sompolno, 3,5 tysiąca złotych w czasie akcji na stacji kolejowej w Kramsku(16 stycznia 1946 r.), 13,6 tys. Złotych w Babiaku (15 lutego 1946), 5,3 tysiąca złotych w Sompolnie, 71 tys. zł na stacji w Mchowie. Oddział dokonywał również akcji, dzięki którym przejmowano na poczet organizacji cukier, żywność i spirytus. Najczęściej na miejscu akcji dowódca oddziału zostawiał pokwitowanie z pieczątką i podpisem „Ogień”. W początkach lutego 1946 r. oddział SOS przekazał Gruberskiemu za pośrednictwem komendanta placówki Sompolno, Kazimierza Jabłońskiego, 100 tys. zł. Podczas działań partyzanckich dochodziło do starć z jednostkami MO i UB. W końcu stycznia 1945 r. ostrzelano na szosie pow. Koło samochód z funkcjonariuszami UBP, 12 lutego 1945 r. „Ogień” zajął majątek ziemski PUBP Koło w Licheńku, w końcu lutego 1945 r. w okolicach miejscowości Biernatki koło Lubania oddział został okrążony przez grupę operacyjną MO. W trakcie walk zginął zastępca komendanta MO w Lubrańcu. Pomimo wsparcia milicjantów przez grupę operacyjną UB oddział wycofał się bez strat. Ogółem oddział wykonał 37 akcji w terenie, w trakcie których zginęło dwóch żołnierzy sowieckich, zastępca komendanta MO i pracownik PKP. Duża ruchliwość oddziału i jego zasięg spowodowały zaangażowanie się w rozbicie oddziału Wojewódzkich UB w Poznaniu i Bydgoszczy, Powiatowych UB i MO w Kole, Koninie i Włocławku, Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego z Poznania oraz 4 DP. 12 kwietnia 1946 r. ujęto we wsi Płoszyna sześciu członków oddziału i dwóch jego współpracowników, w tym dowódcę „Ognia”. Pomimo dalszej akcji funkcjonariuszom UB nie udało się zlikwidować reszty oddziału. Gabriel Fejcho skazany został w trybie doraźnym 6 maja 1946 r. przez Sąd Okręgowy w Kaliszu na karę śmierci. Wyrok wykonano trzy dni później. Śmierć dowódcy nie zakończyła działań oddziału. Komendę nad nim przejął Antoni Fryszkowski „Ryś”. Jego działalność trwała do 1947 r. Po rozbiciu przez UB struktur KWP w powiecie Konin w połowie 1946 r. „Ryś” nawiązał kontakty z wojskowymi strukturami na terenie województwa bydgoskiego wywodzącymi się z podziemia narodowego. Ostatnie struktury oddziału uległy zagładzie jesienią 1947 r.
Antoni Fryszkowski („Ryś”, Sten”, „Toni”, Kosmowski Zbigniew”), urodził się w Sompolnie 5.06.1924 roku. Ojcem jego był Maciej Fryszkowski a matką Apolonia z domu Rawicka. Do roku 1939 zdążył ukończyć dwie klasy tutejszego gimnazjum. W czasie wojny związany ze strukturami AK. Po wojnie, jesienią 1945 roku, pełnił funkcję oficera łącznikowego pomiędzy komendantem powiatowym KWP powiatu konińskiego Feliksem Gruberskim ps. "Artur" a komendantem placówki KWP Sompolno Kazimierzem Jabłońskim ps. "Biały". Na przełomie 1945/46 doprowadził do włączenia w struktury KWP oddziału Gabriela Fejcho ps. "Ogień" i objął w tym oddziale funkcję zastępcy dowódcy. Oddział ten przeprowadził szereg akcji na terenie powiatów: Koło, Konin, Włocławek i Radziejów, m. in. rozbił posterunki MO w Lubrańcu, Ślesinie, Kazimierzu Biskupim, Piotrkowie Kujawskim i Izbicy Kujawskiej, zajął Urząd Gminny w Boguszycach, gdzie spalił akta kontyngentowe, a nadto napadał na transporty kolejowe i spółdzielnie chłopskie, przejmując na swoje potrzeby towary z akcji kontyngentowej (cukier, żywność itp.). Dochodziło też do bezpośrednich starć zbrojnych z oddziałami MO i UB. 12 kwietnia 1946 Gabriel Fejcho został aresztowany i niedługo potem rozstrzelany. Antoni Fryszkowski przejął wówczas dowodzenie nad oddziałem, znanym od tej pory jako oddział (w nomenklaturze ubeckiej - "banda") "Rysia". Ponieważ w połowie 1946 doszło do rozbicia przez UB i MO struktur KWP w konińskim, "Ryś" nawiązał współpracę z aktywnym na terenie województwa bydgoskiego Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym.
Liczący około 30 osób oddział "Rysia" operował na terenie powiatów Włocławek, Aleksandrów Kujawski i Rypin (woj. bydgoskie) oraz Koło i Konin (woj. poznańskie). W trakcie kampanii przed referendum 1946 agitował na rzecz głosowania 3 razy "nie". Wśród jego akcji zbrojnych można wymienić m. in.:
- zarekwirowanie w sierpniu 1946 na stacji kolejowej Zaryń cukru przewożonego w ramach akcji kontyngentowej
- napad na spółdzielnię Samopomocy Chłopskiej w Wierzbinku (wrzesień 1946)
- starcie zbrojne z Grupą Operacyjną MO, WP i KBW 24 listopada 1946 w Lubstówku (straty własne - 1 zabity; straty komunistów - 8 zabitych)
- napad na spółdzielnię SCh w Mostkach (maj 1947)
Poważnym ciosem dla oddziału "Rysia" było ogłoszenie 22 lutego 1947 amnestii, co spowodowało ujawnienie się części podległych mu żołnierzy. Sam "Ryś" kontynuował jednak działalność zbrojną aż do 2 sierpnia 1947, kiedy został aresztowany. Postawione mu zarzuty obejmowały m. in. przynależność do nielegalnej organizacji zbrojnej, nielegalne posiadanie broni, napady na funkcjonariuszy UB, MO, KBW, Wojska Polskiego i Armii Czerwonej, zabójstwa członków PPR, sabotowanie rolnej akcji kontyngentowej, napady na spółdzielnie Samopomocy Chłopskiej i transporty kolejowe itp. Zarzucono mu łącznie udział w 98 napadach zbrojnych i spowodowanie śmierci 23 osób. W czasie procesu nie okazał skruchy. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 30 listopada 1947 został skazany na 21-krotną karę śmierci, utratę praw publicznych na zawsze i przepadek mienia. Wyrok wykonano przez rozstrzelanie 10 lutego 1948 we Włocławku.
Po aresztowaniu Antoniego Fryszkowskiego dowództwo nad jego oddziałem przejął Stanisław Matuszewski ps. "Mściciel". Po jego śmierci w grudniu 1947 w potyczce z UB oddział uległ rozproszeniu. Niektórzy jego członkowie kontynuowali działalność partyzancką w ramach "Pogotowania Akcji Specjalnej" do 1949.
Jacek Tymiński
