Zespół Szkolno-Przedszkolny Nr1 w Sompolnie

1 września 1945 roku wybuchła II wojna światowa. Po miesięcznych walkach armia polska została pokonana. Część ziem polskich zajętych przez Niemców wcielono do Rzeszy Niemieckiej na ziemiach Małopolski i Mazowsza utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG). Jeszcze we wrześniu Niemcy opracowali plan stopniowego wyniszczenia narodu żydowskiego. Pierwszym krokiem do tego celu było wysiedlenie Żydów z terenów wcielonych do Rzeszy do GG. Na tym terenie powstały obozy koncentracyjne Stuthoff, Oświęcim – Brzezinka, Majdanek. Kolejnym krokiem było skoncentrowanie Żydów w większych miastach, które są węzłami kolejowymi. W miastach tych utworzono specjalne dzielnice –getta, oddzielone od reszty miasta, w których mieli przebywać Żydzi.¹⁸ Getta takie powstały min.; w Łodzi, Warszawie, Sosnowcu,

Częstochowie, Lublinie. W gettach Niemcy tworzyli Rady Żydowskie (Judenraty), które odpowiedzialne były za wykonywanie wszystkich poleceń władz niemieckich. Ostatecznym celem Holokaustu była zagłada narodu żydowskiego. W tym celu w latach 1941 – 1942 utworzono obozy zagłady Kulmhof, Bełżec, Sobibór, Treblinka.¹⁹ Także obozy w Majdanku i w Oświęcimiu przeznaczono do zagłady Żydów, Polaków, Rosjan, Cyganów i innych. Pierwszym obozem zagłady był obóz w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof).

         Wielkopolska została wcielona do III Rzeszy. Tereny te nazwano Krajem Warty (Warthegau). Namiestnikiem został Artur Greiser, który postanowił sobie uczynić z podległego mu terytorium „wzorowego okręgu Rzeszy”. Poszczególne wytyczne planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” realizowane były za pomocą landratów. W Koninie Landratem mianowano dr. Wilhelma Wilda. W dniu 2 października w Koninie powstała podkomenda policji bezpieczeństwa, której podlegały powiaty koniński, kolski i turecki. Żandarmerią dowodził mjr Buchler. W poszczególnych miasteczkach istniały urzędy pracy(Arbeitsamt), zajmujące się pośrednictwem pracy i wysyłaniem Polaków na przymusowe roboty do Niemiec.

         W miasteczkach budowano getta dla Żydów. Duże getto było w Zagórowie. Zwożono tam Żydów ze Słupcy Kleczewa, Konina Goliny i Grodźca. Dużą ilość Żydów rozstrzelano w lesie kazimiersko – kleczewskim(około 7000 osób) oraz w okolicy Niesłusz – Rudzicy – Gosławic.²⁰

         Do Sompolna Niemcy wkroczyli 13 września. Po utworzeniu struktur niemieckiej władzy lokalnej, rozpoczęto prześladowania miejscowych Żydów. Początkowo był to zabór mienia, konfiskaty mieszkań, ograniczenia w poruszaniu się, praca niewolnicza, noszenie żółtej gwiazdy Dawida na rękawie i piersiach, poniżanie. Nakazano Żydom poruszania się ulicą a nie chodnikiem, oraz kłaniania się wszystkim Niemcom.  Zamknięto synagogę i zamieniono ją na magazyn. Jedną z form prześladowań była dyskryminacja Żydów podczas sprzedaży różnych towarów, kiedy to sprzedawano je tylko Polakom a Żydom mówiono „Juda wek”, lub ichbito.²¹ W 1940 roku rozpoczęto realizację planu zagłady Żydów. Zostali oni skoncentrowani na kilku ulicach. Dnia 8 grudnia 1941 roku wywieziono małą grupkę Żydów do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Wśród nich byli członkowie rodzin Grosmanowiczów, Słodkiewiczów, Kolskich. Mieszkania wywiezionych były splądrowane przez Polaków. Były Grupy mężczyzn i kobiet wysyłano do niewolniczej pracy w okolice Poznania. Nie wszyscy jednak pełnosprawni Żydzi byli wywożeni. Dzieci i rodziny członków Rady Żydowskiej mogli w Sompolnie zostać. Latem 1941 roku złe traktowanie jeszcze się bardziej pogorszyło, i zakazano Żydom opuszczać getto. Dnia 2 lutego 1942 rozpoczęła się likwidacja getta. W nocy z 2 na 3 lutego żandarmi, policja i SS obstawiła wszystkie ulice i o jednej godzinie rozpoczęto wyciąganie siłą z domów przerażonych Żydów z łóżek. Naoczny świadek tego wydarzenia pisał.: „Zrobił się płacz i zgiełk nie do opisania. Napadnięci zrozumieli co im grozi. Lecz krzyczeć, płakać i zawodzić nie było wolno. Dano im parę minut czasu tylko na ubranie, i zabranie z sobą cokolwiek w małe tłumoczki i trochę żywności, wyrzucając za drzwi przerażonych, trzęsących się ze strachu Żydów. Spędzanych na rynku w jedną grupę bito bez powodu batami i kolbami karabinów, kopiąc ciężkimi butami, jak bydło. Okropnie było patrzeć na tą szatańską robotę hitlerowskich parobków. Płacz popychanych kobiet i dzieci ściskało bólem serce ludzi, którzy patrzyli na to z ukrycia, gdyż noc była jasna i zimna, ziemia pokryta na wpół śniegiem. Kiedy ich pędzono, a raczej wleczono w stronę Piotrkowa, na salę kolejową. Starców popychano bez litości, przynaglając. Co się przy tym działo, jak w mieszkaniach przy wyrzucaniu – tak w drodze i na sali – gdzie ich obozowano, nie podejmuję się opisać.”²² Następnie Żydów wywieziono pociągiem do pobliskiego Koła, który był stacją przeładunkową. Stamtąd transport skierowano do obozu zagłady w Chełmnie mad Nerem, gdzie wszyscy Żydzi zginęli.

Na początku marca 1942 roku urządzono w mieście wyprzedaż łupów po Żydach. Najwartościowsze rzeczy dostały się Niemcom. Resztę mogli kupić Polacy. Ostatnim aktem zacierania śladów po narodzie hebrajskim w Sompolnie była likwidacja w tymże roku cmentarza żydowskiego, który został zaorany a macewy posłużyły do układania dróg.

Dziś już nie ma Żydów w naszym mieście. Pamiętam, że jeszcze w latach 80 – tych, mieszkał tu jeszcze jeden Żyd, na Rynku, zdaje się, że był zegarmistrzem. Pozostała nam piękna synagoga(budynek Biblioteki), kilka znalezionych macew(nagrobków), Tora (wystawiana w Muzeum w Gosławicach), no i to co najważniejsze – pamięć. Wielu mieszkańców pamięta jeszcze czasy okupacji, pamięta co tu się wydarzyło. Przekazuje wspomnienia dzieciom, wnukom. Pamiętajmy.

Jeśli ktoś chciałby podzielić się swymi wspomnieniami z tamtych czasów zapraszam do współpracy. Warto takie chwile spisać, by ujrzały światło dzienne. By dały dowody Prawdzie. Nigdy wywody historyków nie zastąpią zeznań naocznych świadków. Ratujmy historię Sompolna!

Opracował: Tymiński Jacek